تفسير نور:
سوره حج آيه 1
متن آيه :
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ
ترجمه :
اي مردم ! از ( عقاب و عذاب ) پروردگارتان بترسيد ( و به ياد روز قيامت باشيد ) . واقعاً زلزله ( انفجار جهان و فرو تپيدن اركان آن ، در آستانه ) هنگامه رستاخيز ، چيز بزرگي ( و حادثه هراس‌انگيزي ) است .
توضيحات :
« زَلْزَلَةَ » : حركت و تكان سختي كه در سازمان عالم هستي در آستانه رستاخيز ايجاد مي‌گردد و كوهها را از جا مي‌كند و دريا را به هم مي‌ريزد و آسمانها را در هم مي‌كوبد ( نگا : واقعه / 4 ) . « السَّاعَةَ » : هنگامه رستاخيز قيامت ( نگا : أنعام / 31 و 40 ) .
سوره حج آيه 2
متن آيه :
يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُم بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ
ترجمه :
روزي كه زلزله رستاخيز را مي‌بينيد ( آن‌چنان هول و هراس سرتا پاي مردمان را فرا مي‌گيرد كه حتي ) همه زنان شيردهي كه پستان به دهان طفل شيرخوار خود نهاده‌اند ، كودك خود را رها و فراموش مي‌كنند . و جملگي زنان باردار ( از خوف اين صحنه بيمناك ) سقط جنين مي‌نمايند ، و ( تو اي بيننده ! ) مردمان را مست مي‌بيني ، ولي مست نيستند و بلكه عذاب خدا سخت ( وحشتناك و هراس‌انگيز ) است ( و توازن ايشان را به هم زده است و لذا آنان را آشفته و خراب ، با چشمان از حدقه به در آمده و با گامهاي افتان و خيزان ، و با وضع بي‌سر و سامان و حال پريشان مي‌بيني ) .
توضيحات :
« تَذْهَلُ » : رها و فراموش مي‌كند . غافل و بي‌خبر مي‌گردد . از مصدر ( ذُهول ) به معني غفلت و فراموشي ناشي از شدّت ترس . « مُرْضِعَةٍ » : زن شيردهي كه پستان در دهان نوزاد نهاده و به شير دادن مشغول باشد . « عَمَّا » : از فرزندي كه . استعمال ( ما ) به جاي ( مَن ) شايع و فراوان است ( نگا : آل‌عمران / 36 ، نسأ / 3 ) . « ذاتِ حَمْلٍ » : باردار . « سُكَارَيا » : جمع سَكْران ، مستان ( نگا : نساء / 43 ) . يادآوري : خوف و هراس هنگامه رستاخيز جنبه عمومي ندارد و شامل كساني نمي‌شود كه در دنيا فرمانبردار اوامر و نواهي الهي بوده‌اند ( نگا : بقره / 38 : آل‌عمران / 170 : نمل / 87 و 89 ، انبياء / 103 ) .
سوره حج آيه 3
متن آيه :
وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَّرِيدٍ
ترجمه :
گروهي از مردم بدون هيچ علم و دانشي ( و بلكه تنها از روي تقليد و هواپرستي ) درباره ( شناخت ) يزدان ( و مسأله توحيد خداوند منّان ، و احياء مردگان ، و رستاخيز همگان به فرمان خالق جهان ) به مجادله برمي‌خيزند ، و ( در اين امر ، طبيعي است ، نه از دانش و منطق ، بلكه ) از هرگونه شيطان ( انس و جنّ ) سركشي ، پيروي مي‌نمايند ( و برابر نقشه و برنامه و حيله و دام همه شياطين و شياطين صفتان عمل مي‌كنند ) .
توضيحات :
« يُجَادِلُ فِي اللهِ » : درباره ذات و صفات و افعال و اعمال خدا ستيزه‌گري مي‌كند . « شَيْطَانٍ » : مراد اهريمن انس و جنّ است ( نگا : بقره / 14 ، انعام / 112 ) . « يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ » : در اين جدال از هر اهريمني پيروي مي‌كند . در همه اعمال و اقوال از هر اهريمني پيروي مي‌كند . « مَرِيدٍ » : متمرّد و سركش .
سوره حج آيه 4
متن آيه :
كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ
ترجمه :
اهريمناني كه مشخّص و معلوم است ، هركس آنها را به دوستي گيرد ، حتماً گمراهش مي‌گردانند و به عذاب آتش ( دوزخ ) سوزانش مي‌كشانند .
توضيحات :
« كُتِبَ عَلَيْهِ » : انگار بر اين اهريمنان ، همچون كالاي داراي اتيكت نوشته شده است . روشن و معلوم است و اين نتيجه حتمي برنامه ابليس و همه شياطين ديگر است . « أَنَّهُ » : شأن و مقام چنين است . « فَأنَّهُ » : اين اهريمن و اهريمنان . « يَهْدِيهِ » : او را رهنمود مي‌كنند . هدايت در اينجا به معني دلالت ، يعني راهنمائي است ( نگا : صافّات / 23 ) . « السَّعِيرِ » : آتش برافروخته و سوزان . « فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ . . . » : اين جمله ، خبر مبتداي محذوف است و تقدير چنين است : فَشَأْنُهُ أَنَّهُ يُضِلُّهُ ، يا ، فَشَأْنُهُ الإِضْلالُ . يادآوري : علّت ترجمه ضمير مفرد ( ه ) در ( عَلَيْهِ ) و غيره به جمع ، اين است كه پيش از اسم نكره ( شَيْطانٍ ) واژه ( كلّ ) قرار دارد كه موجب تعميم و مفيد استغراق است ( نگا : انعام / 164 ، إسراء / 13 ) .
سوره حج آيه 5
متن آيه :
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاء إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ
ترجمه :
اي مردم ! اگر درباره رستاخيز ( مردگان و زندگاني دوباره ايشان ) ترديد داريد ، ( بدين نكته توجّه كنيد تا به گوشه‌اي از قدرت الهي پي ببريد و به خود آئيد : ) ما شما را از خاك مي‌آفرينيم ، سپس ( اين خاك پيش پا افتاده را ) به نطفه ، و بعد ( نطفه ، اين پديده اسرارآميز فراهم آمده از اِسْپِرم مرد و اُووِل زن را ) به خون بسته ( زالو مانند ) ، و پس از آن ( اين خون بسته را به چيزي شبيه ) به يك قطعه گوشت ( جويده شده ) در مي‌آوريم كه برخي ( كامل و تامّ الخلقه و ) بسامان ، و برخي ( ناتمام و ناقص‌الخلقه و ) نابسامان است . ( همه اينها ) بدين خاطر است كه براي شما روشن سازيم ( كه ما بر آفرينش و تغيير و تبديل و هرگونه كاري ، از جمله زندگي دوباره بخشيدن توانائيم ) . ما جنينهائي را كه بخواهيم تا زمان خود در رحمها نگاه مي‌داريم و آن گاه شما را به صورت كودك ( پسر يا دختر ، از شكم مادران ) بيرون مي‌آوريم ، سپس ( شما را تحت نظارت و رعايت خود مي‌پائيم ) تا به رشد جسماني و عقلاني خود مي‌رسيد . برخي از شما ( در اين ميان ) مي‌ميرند و بعضي از شما به نهايت عمر و غايت پيري مي‌رسند . تا بدانجا كه چيزي از علوم خود را به خاطر نخواهند داشت ( و دانسته‌هاي خويش را فراموش كرده و از ياد مي‌برند ، و درست همانند يك كودك مي‌شوند . دليل ديگري بر قدرت خدا در همه‌چيز ، به ويژه درباره مسأله رستاخيز ، اين است كه اي انسان در فصل زمستان ) تو زمين را خشك و خاموش مي‌بيني ، امّا هنگامي كه ( فصل بهار در مي‌رسد و ) بر آن آب مي‌بارانيم ، حركت و جنبش بدان مي‌افتد و رشد و نمو مي‌كند و انواع گياهان زيبا و شادي‌بخش را مي‌روياند .
توضيحات :
« الْبَعْثِ » : رستاخيز . از نو زنده گرداندن . « خَلَقْنَاكُمْ » : اصل شما يا خود شما را آفريده‌ايم ( نگا : آل‌عمران / 59 ، طه / 55 ، بقره / 28 ، مؤمنون / 12 ) . « نُطْفَةٍ » : مراد موجود زنده حاصل در مني است كه از آن به « آب جهنده » تعبير شده است ( نگا : قيامت / 37 ، طارق / 6 ) . « عَلَقَةٍ » : خون بسته زالوگونه . « مُضْغَةٍ » : قطعه گوشتي بدان شكل و اندازه كه جويده شود . « مُخَلَّقَةٍ » : تامّ الخلقه . داراي شكل و اندام . « غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ » : ناقص‌الخلقه . ناكامل و نابسامان . « نُقِرُّ » : نگاه مي‌داريم و از درون پرت نمي‌كنيم . « طِفْلاً » : كودك . حال است . ذكر آن به صورت مفرد بدان علّت است كه مصدر است ، يا به اعتبار جنس و يا اين كه كلّ واحد افراد است . « أَرْذَلِ الْعُمُر » : پست‌ترين مرحله عمر ، و آن پيري و فرتوتي فراواني است كه بدان هنگام عقل دچار فراموشي و انديشه دستخوش پريشاني مي‌شود . « هَامِدَةً » : خشك و خاموش . مراد زمين خشكيده و مرده است . « إهْتَزَّتْ » : به حركت و تكان مي‌افتد . مراد حركت و تكاني است كه به سبب جنبش عناصر گياهان در داخل آن پيدا و پديدار مي‌گردد . « رَبَتْ » : بالا آمد و پفيده شد . مراد رشد و نمو گياهان است . « زَوْج » : صنف . نوع . « بَهِيجٍ » : زيبا و باطراوت . سُرورآفرين و شادي‌بخش . سرسبز و خرّم .
سوره حج آيه 6
متن آيه :
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
ترجمه :
آن ( چيزهائي كه در آيات پيشين درباره مراحل مختلف آفرينش انسان و جهان گياهان بازگو شد ) بدان خاطر است كه ( بدانيد ) خدا حق است و ( لذا نظامي را كه آفريده نيز حق بوده و بيهوده و بي‌هدف نيست ، و به زبان حال به شما مي‌گويد : ) او مردگان را زنده مي‌گرداند ، و وي بر هر چيزي توانا است .
توضيحات :
« ذلِكَ » : آن . اشاره به آفرينش انسان و ديگر چيزهاي بعد از آن دارد . مبتدا است و جار و مجرور خبر آن است .
سوره حج آيه 7
متن آيه :
وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَّا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَن فِي الْقُبُورِ
ترجمه :
و ( اين كه بدانيد ) بدون شكّ قيامت فرا مي‌رسد و جاي هيچ گونه ترديدي نيست ، و خداوند تمام كساني را كه در گورها آرميده‌اند دوباره زنده مي‌گرداند .
توضيحات :
« يَبْعَثُ » : دوباره حيات مي‌بخشد و زنده مي‌گرداند .
سوره حج آيه 8
متن آيه :
وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ
ترجمه :
گروهي از مردم درباره ( يگانگي آفريدگار و صفات و افعال و اعمال ) خداوندگار بدون هيچ دانشي و رهنمودي و كتاب روشنگري به مجادله مي‌پردازند .
توضيحات :
« عِلْمٍ » : مراد علم ضروري و بديهي است . از قبيل : اطّلاع انسان از زنده بودن خود ، و اين كه يك ، نصف دو است . « هُديً » : مراد استدلال درست و حجّت صحيح است . « كِتَابٍ » : مراد كتاب آسماني است ( نگا : أحقاف / 4 ) . « مُنِير » : روشنگر . بيانگر حق و حقيقت ( نگا : آل‌عمران / 184 ) . روشن و واضح ( نگا : فرقان / 61 ) .
سوره حج آيه 9
متن آيه :
ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ
ترجمه :
مستكبرانه دوشهايشان را بالا مي‌اندازند و مغرورانه رويشان را برمي‌گردانند تا ( بدين وسيله مردمان را از راه خدا ) گمراه سازند . بهره آنان در اين جهان خواري و رسوائي است ، و در روز قيامت عذاب آتش سوزان ( دوزخ ) را بديشان مي‌چشانيم .
توضيحات :
« ثَانِيَ » : پيچاننده . برگرداننده . حال ضمير مستتر در ( يُجَادِلُ ) است . « عِطْف » : از سر تا سرينها را مي‌گويند . پهلو . جانب . « ثَانِيَ عِطْفِهِ » : پهلوي خود را پيچ مي‌دهد . پهلو پيچ‌دادن مترادف است با روگرداني ( منافقون / 5 ) و پشت كردن ( اسراء / 83 ) كه كنايه از تكبّر و بي‌اعتنائي‌است . « خِزْيٌ » : خواري و رسوائي ( نگا : بقره / 85 ) . « الْحَرِيق » : سوزان ( نگا : آل‌عمران / 181 ) .
سوره حج آيه 10
متن آيه :
ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ
ترجمه :
( بدو گفته مي‌شود : خواري و عذابي را كه مي‌بيني ) اين نتيجه همان كارهائي است كه خودت قبلاً انجام داده‌اي و پيشاپيش فرستاده‌اي ، و اصلاً خداوند كمترين ستمي نسبت به بندگان روا نمي‌دارد . ( نه كسي را بي‌جهت كيفر مي‌دهد ، و نه بر ميزان مجازات كسي بدون دليل مي‌افزايد ، و بلكه برنامه او سراسر عدالت و دادگري است ) .
توضيحات :
« قَدَّمَتْ يَدَاكَ » : دستهايت آن را پيشاپيش فرستاده است . از آنجا كه اغلب كارها توسّط دست انجام مي‌پذيرد ، اعمال سائر اعضاء بدان نسبت داده شده است . « لَيْسَ بِظَلاّمٍ » : كمترين ستمي روا نمي‌دارد ( نگا : آل‌عمران / 182 ، نساء / 40 ) .
سوره حج آيه 11
متن آيه :
وَمِنَ النَّاسِ مَن يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ
ترجمه :
بعضي از مردم هم ، خدا را در حاشيه و كناره مي‌پرستند ( و داراي عقيده سستي هستند . ايمانشان بر پايه مصالحشان استوار است ، و لذا ) اگر خير و خوبي بديشان برسد ، به سبب آن شاد و آسوده خاطر و ( بر دين ) استوار و ماندگار مي‌شوند ، و اگر بلا و مصيبتي بديشان برسد ، ( به سوي كفر برمي‌گردند و ) عقب‌گرد مي‌كنند . بدين ترتيب هم ( آرامش ايمان به قضا و قدر و مدد و ياري خداوند را در ) دنيا و هم ( نعمت و سعادت ) آخرت را از دست مي‌دهند ، و مسلّماً اين زيان روشن و آشكاري است ( كه انسان هم دنيا و هم آخرتش بر باد فنا رود ) .
توضيحات :
« حَرْفٍ » : لبه . كناره . « يَعْبُدُ اللهَ عَلي حَرْفٍ » : مراد متزلزل و مذبذب بودن در پذيرش فرمان يزدان و ايمان به اسلام است . انگار چنين فردي بر لبه چيزي قرار گرفته است و با تكان مختصري از مسير خارج مي‌شود ، و يا اين كه در جنگي كه درگرفته است خويشتن را به كناري مي‌كشد و در اطراف و جوانب ميدان مي‌جنگد ، تا اگر پيروزي نصيب لشكريان شد ، با ايشان بماند ، و اگر ترس شكست و احتمال بلائي در ميان بود ، فرار بكند . « إِطْمأَنَّ بِهِ » : ثابت و استوار مي‌ماند بر باور و عقيده‌اي كه ظاهراً پذيرفته است . ماندگار مي‌ماند به سبب آن . « فِتْنَةٌ » : بلا و مصيبت . امتحان و آزمايش . « إِنقَلَبَ عَلي وَجْهِهِ » : بازگشت مي‌كند . از ايمان برمي‌گردد و به كفر مي‌گرايد ( نگا : بقره / 143 ، آل‌عمران / 144 ) .
سوره حج آيه 12
متن آيه :
يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنفَعُهُ ذَلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ
ترجمه :
آنان جز خدا چيزهائي را به فرياد مي‌خوانند و مي‌پرستند كه نه زياني مي‌توانند بديشان برسانند و نه سودي را . اين ، سرگشتگي فراوان ، و گمراهي بسيار دور ( از حق و حقيقت ) است .
توضيحات :
« يَدْعُو » : به فرياد مي‌خواند ( نگا : شعراء / 72 ) . عبادت مي‌كند ( نگا : انعام / 56 ) . در رسم‌الخطّ قرآني الف زائدي به دنبال دارد . « الْبَعِيد » : ( نگا : بقره / 176 ) .
سوره حج آيه 13
متن آيه :
يَدْعُو لَمَن ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِيرُ
ترجمه :
كساني را به فرياد مي‌خوانند و مي‌پرستند كه زيانشان بيش از سودشان مي‌باشد . چه ياوران و سروران بدي ، و چه همدمان و دوستان بدي هستند !
توضيحات :
« لَمَنْ » : لام زائد است و براي تأكيد به اوّل مفعول افزوده شده است . مراد از ( ما ) در آيه قبلي بتها ، و مراد از ( مَنْ ) در اين آيه ، مي‌تواند طاغوتهائي چون فرعون باشد . « يَدْعُو » : ( نگا : حجّ / 12 ) . « ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ » : استعمال اسم تفضيل ( أَقْرَب ) بدان خاطر است كه طاغوتها ممكن است به پيروان خود حقوق و جوائزي در دنيا بدهند ، ليكن در برابر عذاب و عقاب آخرت بسي ناچيز است ( نگا : اعراف / 113 ) . يا اين كه استعمال اسم تفضيل به معني وجود صفتي در طرفين مورد مقايسه نيست ، و چه بسا طرف ضعيف‌تر ، اصلاً فاقد آن چنان صفتي باشد . وقتي كه مي‌گوئيم : « عذاب آتش جهان ، بهتر از عذاب دوزخ است » . مفهوم سخن ، آن نيست كه عذاب جهان خوب است .
سوره حج آيه 14
متن آيه :
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ
ترجمه :
خداوند كساني را كه ايمان بياورند و كارهاي پسنديده بكنند ، داخل باغهاي بهشت مي‌كند كه رودبارها در زير ( درختان و كاخهاي ) آنها روان است . بي‌گمان خداوند هر چه را اراده كرده و بخواهد به انجام مي‌رساند ( چه عذاب و عقاب مفسدان ، و چه جزا و سزاي مؤمنان باشد ) .
توضيحات :
« يُدْخِلُ » : وارد مي‌سازد . داخل مي‌نمايد .
سوره حج آيه 15
متن آيه :
مَن كَانَ يَظُنُّ أَن لَّن يَنصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاء ثُمَّ لِيَقْطَعْ فَلْيَنظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ
ترجمه :
كسي كه ( از ميان كفّار ) گمان مي‌برد خدا پيغمبرش را در دنيا و آخرت ياري نمي‌دهد و پيروز نمي‌گرداند ، ( بداند كه خداوند به كوري چشم او وي را در هر دو سرا پيروز مي‌گرداند . لذا از خشم بتركد و بميرد و هر كاري كه از دستش ساخته است انجام دهد ، مثلاً ) او ريسماني به سقف‌خانه بياويزد و سپس ( خويشتن را حلق‌آويز و راه نفس را ) قطع نمايد و ( تا سر حدّ مرگ پيش رود و بدين هنگام بنگرد و ) ببيند آيا اين كار خشم او را فرو مي‌نشاند ( و خودكشي پيروزي را از محمّد باز مي‌گرداند ؟ ) .
توضيحات :
« لَن يَنصُرَهُ اللهُ » : خداوند پيغمبرش را هرگز پيروز نخواهد كرد . ضمير ( ه ) به پيغمبر برمي‌گردد كه از سياق كلام مفهوم مي‌شود . نظير آن ( نگا : نحل / 61 ، قدر / 1 ) . « مَن كَانَ يَظُنُّ » : مراد تركيدن از خشم و خودكشي براي رهائي از آتش حسادت درون است ( نگا : آل‌عمران / 119 ) . « سَبَب » : ريسمان . وسيله ( نگاه : كهف / 84 ) . « السَّمَآءِ » : سقف و آسمانه خانه . آسمان . « لِيَقْطَعْ » : پاره كند . بربندد . مراد قطع گردن يا جلو راه نفس كشيدن است . يادآوري : معني آيه را به گونه ديگري نيز بيان داشته‌اند : كسي كه گمان مي‌برد خداوند هرگز پيغمبرش را - نه در دنيا و نه در آخرت - پيروز نمي‌گرداند ، ( بداند به كوري چشم او خداوند وي را در هر دو جهان پيروز و رستگار مي‌گرداند ، و پيروزي را بدو مي‌رساند . براي اين كه از اين پيروزي جلوگيري شود ) او با هر وسيله‌اي كه مي‌تواند خويشتن را به آسمان برساند و ( از پيروزي ) جلوگيري كند و ببيند نيرنگ و چاره‌سازي وي چيزي را برطرف مي‌نمايد كه او را بر سر خشم آورده است ( نگا : ص / 10 ) .
سوره حج آيه 16
متن آيه :
وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَاهُ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَأَنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يُرِيدُ
ترجمه :
اين گونه روشن ، ما قرآن را به صورت آيه‌هاي كاملاً واضح و آشكار فرو فرستاده‌ايم ( تا وضوح و سادگي قرآن ، حجّتي بر مردم شود ) و بي‌گمان خداوند ( با اين قرآن ) هركه را بخواهد هدايت و راهنمائي مي‌كند .
توضيحات :
« كَذلِكَ » : اين گونه . مشاراليه مي‌تواند انزال مذكور بعد از اسم اشاره بوده و يا انزال آيات بر پيغمبران پيشين مراد باشد . « آياتٍ » : حال ضمير ( ه ) است . « وَ أَنَّ اللهَ يَهْدِي مَن يُرِيدُ » : اين جمله خبر مبتداي محذوفي مثل ( أَلأمْر ) بوده و تقدير چنين است : أَلأمْرُ أَنَّ اللهَ يَهْدِي مَن يُرِيدُ . يا اين كه لامي مقدّر شود و چنين باشد : لاِنَّ اللهَ . . .
سوره حج آيه 17
متن آيه :
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
ترجمه :
قطعاً خداوند روز قيامت داوري خواهد كرد در ميان مؤمنان و يهوديان و ستاره‌پرستان و مسيحيان و زردشتيان و مشركان ، ( و برحقّ و ناحق را بدانان مي‌شناساند ) . مسلّماً خداوند حاضر و ناظر بر هر چيزي است .
توضيحات :
« الصَّابِئِينَ » : ستاره‌پرستان ( نگا : بقره / 62 ) . « الْمَجُوسَ » : زردشتيان . آتش‌پرستان . آنان كساني هستند كه به دو مبدأ خير و شر يا نور و ظلمت معتقدند و خداي نيكيها را اهورامزدا ، و خداي شر و ظلمت را اهريمن مي‌دانند و آتش را احترام بسيار مي‌گذارند . « شهيد » : حاضر و ناظر .
سوره حج آيه 18
متن آيه :
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ
ترجمه :
آيا نديده‌اي و ندانسته‌اي كه تمام كساني كه در آسمانها بوده و همه كساني كه در زمين هستند ، و خورشيد و ماه و ستاره‌ها و كوهها و درختان و جانوران و بسياري از مردمان ، براي خدا سجده مي‌برند ( و به تسبيح و تقديس او مشغول و سرگرمند ؟ ) و بسياري از مردمان هم ( غافل بوده و براي خدا سجده نمي‌برند و ) عذاب ايشان حتمي است ( و مستحقّ عقابند ، و اينها در نزد پروردگارشان بي‌ارزش مي‌باشند ) و خدا هركه را بي‌ارزش كند ، هيچ كسي نمي‌تواند او را گرامي دارد ( و مشمول عنايت و سعادت آسماني كند . چرا كه تنها اين ) خدا است كه هر چيزي را كه بخواهد انجام مي‌دهد .
توضيحات :
« يَسْجُدُ لَهُ . . . » : ( نگا : رعد / 13 و 15 ، اسراء / 44 ) . « الدَّوَآبُّ » : جمع دابّه ، هر نوع حيوان و جانداري ( نگا : بقره / 164 ) .
سوره حج آيه 19
متن آيه :
هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ
ترجمه :
اينان كه دو دسته مقابل هم ( مردمان ، به نام مؤمنان و كافران ) مي‌باشند ( و در آيه‌هاي متعدّد ذكري از ايشان رفته است ) درباره ( ذات و صفات ) خدا به جدال پرداخته‌اند و به كشمكش نشسته‌اند . كساني كه كافرند ، ( خداوند برايشان آتش دوزخ را تهيّه ديده ، و انگار آتش آن ) جامه‌هائي ( است كه به تن آنان چست بوده و ) براي آنان از آتش بريده ( و دوخته ) شده است . ( علاوه بر آن ) از بالاي سرهايشان ( بر آنان ) آب بسيار گرم و سوزان ريخته مي‌شود .
توضيحات :
« هذَانِ » : اين دو گروه . مراد مؤمنان و كافران بوده كه پيوسته در صفوف مختلف مبارزه با يكديگرند . « خَصْمَانِ » : طرفين دعاوي . دو دسته مقابل هم . خصم براي يك نفر و بيشتر استعمال مي‌گردد ، و در اينجا مراد دسته و گروه است ( نگا : ص / 21 ) . « يُصَبُّ » : ريخته مي‌شود . « الْحَمِيمُ » : آب بسيار گرم و سوزان و جوشان .
سوره حج آيه 20
متن آيه :
يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ
ترجمه :
( اين آب جوشان آن‌چنان در بدنشان نفوذ مي‌كند كه ) آنچه در درونشان است بدان گداخته و ذوب مي‌گردد ، و هم پوستهايشان .
توضيحات :
« يُصْهَرُ » : ذوب و گداخته مي‌گردد . پخته مي‌شود . « الْجُلُود » : جمع جِلد ، پوستها .
سوره حج آيه 21
متن آيه :
وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ
ترجمه :
و تازيانه‌هائي از آهن براي ( زدن و سركوبي ) ايشان ( آماده شده ) است .
توضيحات :
« مَقَامِع » : جمع مِقْمَعَة ، تازيانه . گرز . چكش چوگان مانندي كه با آن بر سر فيل مي‌زنند .
سوره حج آيه 22
متن آيه :
كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ
ترجمه :
هر زمان كه دوزخيان بخواهند خويشتن را از غم و اندوه عظيم آتش برهانند ، بدان برگردانده شوند ( و آمرانه بديشان گفته‌شود : ) بچشيد عذاب سوزان را .
توضيحات :
« مِنْ غَمٍّ » : از غم عظيمي از غمهاي آتش . در اين صورت ( مِنْ غَمٍّ ) بدل از ضمير ( ها ) مي‌باشد . به سبب غم بزرگ حاصل از آن . « وَ ذُوقُوا » : در آن ( بديشان گفته شود ) حذف است و عطف بر ( أُعِيدُوا ) است و تقدير چنين است : أُعِيدُوا فِيهَا ، وَ قِيلَ لَهُمْ : ذُوقُوا ( نگا : سجده / 20 ) .
سوره حج آيه 23
متن آيه :
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ
ترجمه :
( اين حال گروه اوّل ، يعني كافران در قيامت است . امّا گروه دوم كه مؤمنانند ) خداوند كساني را كه ايمان آورده‌اند و كارهاي شايسته انجام داده‌اند ، به باغهائي ( از بهشت ) داخل مي‌گرداند كه در زير ( درختان و كاخهاي ) آن رودبارها جاري است . آنان با دستبندهائي از طلا و مرواريد زينت مي‌يابند ، و جامه‌هايشان در آنجا از حرير است .
توضيحات :
« يُحَلَّوْنَ » : زينت داده مي‌شوند . از مصدر ( تَحْلِيَة ) به معني آراستن ، و از ماده ( حلي ) . « أَسَاوِرَ » : ( نگا : كهف / 31 ) . « مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ » : حرف ( مِنْ ) نخست براي بيان جنس ، و دومي براي تبعيض است . « لُؤْلُؤاً » : درّ . مرواريد . عطف بر محلّ ( مِنْ أَسَاوِرَ ) است .
سوره حج آيه 24
متن آيه :
وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ
ترجمه :
آنان به سوي ( گفتن ) سخنان زيبا ، و راه ( انجام كارهاي ) پسنديده رهنمود مي‌گردند .
توضيحات :
« هُدُوا » : راهياب و رهنمود مي‌گردند . « الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ » : سخنان زيبا و پسنديده . مراد سخنان روح‌پرور و نشاط‌آور و لبريز از صفا و صميميّت و معنويّت است . يا سخناني كه دالّ بر تقديس خدا و بيانگر اعتراف به فضل او است ( نگا : يونس / 10 ، فاطر / 34 و 35 ) . « الْحَمِيدِ » : پسنديده . بايسته . « صِرَاطِ الْحَمِيدِ » : راه بايسته . مراد انجام افعال نيكو است . برخي ( الْحَميد ) را به معني خداي ستوده دانسته‌اند . در اين صورت معني چنين مي‌شود : آنان به سوي سخنان زيبائي ( كه روح را در مدارج كمال سير مي‌دهد ) رهنمود مي‌شوند ، و به راه خداي شايسته ستايش هدايت مي‌گردند ( تا بدانجا كه به آخرين درجه قرب يزداني و لذّات روحاني مي‌رسند ) . برخي معني آيه را مربوط بدين جهان دانسته و گفته‌اند : مؤمنان در اين جهان به سوي سخنان زيبا ( كه توحيد است ) رهنمود مي‌گردند ، و به سوي راه خدا ( كه اسلام است ) سوق داده مي‌شوند .
سوره حج آيه 25
متن آيه :
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاء الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَن يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ
ترجمه :
بي‌گمان كساني كه كفر مي‌ورزند و ( مردمان را ) از راه خدا ( كه دين اسلام است ) و ( مؤمنان را ) از ( ورود به ) مسجدالحرام باز مي‌دارند كه ( مكّه است و ما ) آن را براي همه مردمان ، اعم از كساني كه در آنجا زندگي مي‌كنند و يا از نقاط ديگر بدان وارد مي‌شوند ، يكسان ( حرم امن و امان و محلّ مراسم حجّ و عمره ) نموده‌ايم ، همچنين كساني كه با توسّل به ظلم ( از حدّ اعتدال خارج مي‌شوند و ) در آن سرزمين مرتكب خلاف مي‌گردند ، عذاب دردناكي بديشان مي‌چشانيم .
توضيحات :
« الْمَسْجِدِ الْحَرَام » : مراد مكّه است كه به سبب اهمّيّت فراوان مسجدالحرام ، از مكّه بدان تعبير شده است . « سَوَآءً » : برابر و يكسان . مفعول دوم است . « الْعَاكِفُ » : ساكن . مقيم . فاعل ( سَوَآءً ) مي‌باشد . « الْبَادِ » : از باديه آينده . مراد زُوّار و حجّاجي است كه از اطراف و اكناف به مكّه مي‌آيند . اصل آن ( الْبادي ) است . « بِإلْحَادٍ » : إلحاد به معني انحراف از حد اعتدال است . مفعول‌به است و حرف ( ب ) در اوّل آن زائد است ( نگا : مريم / 25 ) . « بِظُلْمٍ » : ستمگرانه . به سبب ظلم . « مَن يُرِدْ فِيهِ بِإلْحَادٍ بِظُلْمٍ » : هركس در آنجا از روي ستم مرتكب كج‌روي و انحراف شود . هركس در آنجا منحرفانه و ستمگرانه مرتكب هرگونه گناهي شود . مفعول فعل ( يُرِدْ ) يا محذوف است كه ( شَيْئاً ) است ، و حرف ( ب ) براي ملابسه مي‌باشد ، يا اين كه اين حرف زائد است و إلحاد مفعول است . ( بِظُلْمٍ ) حال يا بدل ( بِإلْحادٍ ) بوده و جنبه تأكيد را دارد .
سوره حج آيه 26
متن آيه :
وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لَّا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ
ترجمه :
( اي پيغمبر ! به خاطر بياور ) زماني را كه محلّ خانه كعبه را براي ابراهيم آماده ساختيم و ( پايه‌هاي قديمي ) آن را بدو نموديم ( و دستور داديم به بازسازي آن بپردازد . هنگامي كه خانه كعبه آماده شد ، به ابراهيم خطاب كرديم كه اين خانه را كانون توحيد كن و ) چيزي را انباز من منماي و خانه‌ام را براي طواف‌كنندگان و قيام‌كنندگان و ركوع برندگان و سجده برندگان ( از وجود بتان و مظاهر شرك و از هرگونه آلودگي ظاهري و معنوي ديگر ) تمييز و پاكيزه گردان .
توضيحات :
« بَوَّأْنَا » : آماده‌ساختيم . وارد كرديم . شناسانديم . « بَوَّأْنا لإِبْرَاهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ » : جاي كعبه را براي ابراهيم آماده ساختيم . مكان قديمي كعبه را به ابراهيم نشان داديم . ابراهيم را به محلّ كعبه رسانديم . « شَيْئاً » : مفعول‌به يا مفعول مطلق است . « الطَّآئِفِينَ » : طواف كنندگان دور كعبه . « الْقَآئِمِينَ » : ايستادگان در نماز . « الرُّكَّعِ » : ركوع برندگان در نماز . « السُّجُودِ » : سجده‌برندگان در نماز . اين سه واژه اشاره دارند به سه ركن از اركان مهمّ نماز كه قيام و ركوع و سجود است ، و لذا ذكر آنها كنايه از خود نماز است . يادآوري : از آنجا كه مكتب ابراهيم خليل و محمّد مصطفي و همه انبياء يكي است ( نگا : آل‌عمران / 95 ، يوسف / 38 ، نحل / 123 ) فرمان ( لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ . . . ) در اين آيه ، و ( أَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ . . . وَ . . . ) و احكام مترتّب بر آن ، متوجّه خاتم‌الانبياء بوده است ( تفسير المنتخب ، حجّ / 27 ) و اين است كه در سال فتح مكّه بتها سرنگون و كعبه از لوث اصنام زدوده مي‌گردد ( نگا : تفسير أضواء البيان ، حجّ / 26 ) . لذا آيات بعدي خطاب به پيغمبر اسلام است ( نگا : تفسير ابن كثير ، حاشيه كازروني بر تفسير بيضاوي ) . در اين صورت عطف بر جمله مقدّري مثل : اِقْتِدَآءً بِإِبْرَاهِيمَ است .
سوره حج آيه 27
متن آيه :
وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالاً وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ
ترجمه :
( اي پيغمبر ! ) به مردم اعلام كن كه ( افراد مسلمان و مستطيع ) ، پياده ، يا سواره بر شتران باريك اندام ( ورزيده و چابك و پرتحمّل ، و مركبها و وسائل خوب ديگري ) كه راههاي فراخ و دور را طي كنند ، به حجّ كعبه بيايند ( و نداي تو را پاسخ گويند ) .
توضيحات :
« أَذِّنْ » : اعلام كن . آگهي كن . « رِجَالاً » : جمع راجِل ، پيادگان . حال است . « ضَامِر » : شتر لاغر و باريك اندام . مراد استفاده از مركبهاي قوي و داراي عضلات سفت و محكمي است كه تاب تحمّل بيابانهاي خشك و سوزان و بي‌آب و علف را داشته باشند . « رِجَالاً وَ عَلَيا كُلِّ ضَامِرٍ » : مراد استفاده از هرگونه امكانات ، براي شركت در اين فريضه مهمّ است . « فَجٍّ عَمِيقٍ » : راه فراخ . راه دور ( نگا : أنبياء / 31 ، نوح / 20 ) .
سوره حج آيه 28
متن آيه :
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ
ترجمه :
( آنان به اين سرزمين مقدّس بيايند ) تا منافع خويش را با چشم خود ببينند ( و به سود مادي و معنويشان برسند و ناظر فوائد فردي و اجتماعي و سياسي و اقتصادي و اخلاقي حجّ باشند ) ، و در ايّام معيّني كه ( روز عيد قربان و دو و يا سه روز بعد از آن است ، به هنگام ذبح قرباني ) نام خدا را بر چهارپاياني ( همچون بز و گوسفند و شتر و گاو ) ببرند كه خدا نصيب ايشان كرده است . پس ( از ذبح حيوانات ، اي حجّاج ) خودتان از ( گوشت ) آنها بخوريد و بينوايان مستمند را نيز بخورانيد .
توضيحات :
« مَنَافِعَ » : مراد سود مادي همچون تجارت و بازرگاني ، و سود معنوي همچون عبادت و عفو و مغفرت است . « أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ » : چند روز معيّن و مشخّص . مراد روز عيد و دو روز يا سه روز بعد از آن است . برخي هم روز عرفه و روز عيد و يك روز بعد از آن و بعضي هم ده روز ذي‌الحجّه دانسته‌اند . « بَهِيمَةِ الأَنْعَامِ » : چهارپايان اهلي ( نگا : مائده / 1 ) . « فَكُلُوا مِنْهَا وَ . . . » : معني مستفاد از اين بخش آيه ، اين است كه گوشت قرباني بايد به مصرفهاي لازم برسد . ديگر گوشتهاي قرباني در سرزمين مِني بر روي زمين انداخته نشود تا گنديده و يا در زير خاكها مدفون گردد . بلكه اگر نيازمنداني در آنجا و در آن زمان پيدا نشوند ، بايد گوشتها - در صورت امكان - هرگونه كه شده است به مناطق ديگري حمل و به مصرف برسد . « الْبَآئِسَ » : سخت نيازمند . مستمند .
سوره حج آيه 29
متن آيه :
ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ
ترجمه :
بعد از آن بايد آلودگيها ( و چرك و كثافت ، و زوائد بدن همچون مو و ناخن ) را از خود برطرف سازند ، و به نذرهاي خويش ( اگر نذر كرده‌اند ) وفا كنند ، و خانه قديمي و گرامي ( خدا ، كعبه ) را طواف نمايند .
توضيحات :
« لِيَقْضُوا » : قطع كنند . به پايان برسانند . برطرف سازند . « تَفَثَ » : چرك و كثافت و آلودگي . از قبيل : موهاي زائد و ناخن و عرق بدن . « لِيَقْضُوا تَفَثَهُمْ » : مراد تَقْصير است كه از مناسك حجّ بشمار است و به دنبال از احرام به در آمدن انجام مي‌پذيرد . « نُذُورَهُمْ » : مراد نذرهاي حلال است . از قبيل : قربانيهاي اضافي و صدقات و خيرات . « لِيَطَّوَّفُوا » : مراد طواف اضافه است كه بعد از عرفه و از احرام به در آمدن انجام مي‌پذيرد . « الْعَتِيقِ » : عتيق چيزي است كه از نظر زمان يا مكان و يا مرتبه متقدّم باشد . آزاد ( از تسلّط جبّاران و قلدران ) .
سوره حج آيه 30
متن آيه :
ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ
ترجمه :
آن ( چيزي كه گذشت ، برنامه و مناسك حجّ بود ) و هر كس اوامر و نواهي خدا را ( به ويژه در مراسم و امور مربوط به حجّ ) بزرگ و محترم دارد ، از نظر خدا چنين كاري ( در دنيا و آخرت ) براي او بهتر است . ( خوردن گوشت ) چهارپايان ( همچون شتر و گاو و بز و گوسفند ) براي شما حلال گشته است ، مگر ( گوشت ) آن چهارپاياني كه ( در قرآن ) برايتان بيان مي‌شود ( همچون مردار و غيره ) . و از ( پرستش ) پليدها ، يعني بتها دوري كنيد ، و از گفتن افتراء ( بر مردم و بر خدا ) بپرهيزيد .
توضيحات :
« ذلِكَ » : اين گونه اسماء اشاره ، براي جداسازي دو نوع سخن از هم ، و يا فاصله انداختن بخش پيشين سخني از قسمت پسين آن به كار مي‌رود ( نگا : ص / 55 ) . خبر مبتداي محذوف است و تقدير چنين است : أَلأمْرُ هُوَ ذلِكَ . « حُرُمات » : مقدّسات . چيزهائي كه نبايد حرمت آنها پايمال شود . مراد مراسم و مناسك حجّ و به طور كلّي احكام اوامر و نواهي خدا است ( نگا : بقره / 194 ) . « عِندَ رَبِّهِ » : از نظر پروردگارش . در پيشگاه خداوندگارش . « إِلاّ مَا يُتْلَيا . . . » : ( نگا : مائده / 3 ) . « الرِّجْسَ » : ناپاك . پليد . در اينجا ناپاك و پليد معنوي مراد است و لذا با ( الأوْثان ) يعني بتان بيان و توضيح داده شده است . « مِنْ » : مِن بيانيّه است . « قَوْلَ الزُّورِ » : افتراء . سخن باطل و بي‌اساس .
سوره حج آيه 31
متن آيه :
حُنَفَاء لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاء فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ
ترجمه :
حقّگرا و مخلص خدا باشيد ، و هيچ گونه شركي براي خدا قرار ندهيد . زيرا كسي كه براي خدا انبازي قرار دهد ، انگار ( به خاطر سقوط از اوج ايمان به حضيض كفر ) از آسمان فرو افتاده است ( و به بدترين شكل جان داده است ) و پرندگان ( تكّه‌هاي بدن ) او را مي‌ربايند ، يا اين كه تندباد او را به مكان بسيار دوري ( و دره ژرفي ) پرتاب مي‌كند ( و وي را آن چنان بر زمين مي‌كوبد كه بدنش متلاشي و هر قطعه‌اي از آن به نقطه‌اي پرت مي‌شود ) .
توضيحات :
« حُنَفَآءَ » : جمع حَنيف ، حقّگرايان و دوري گزيدگان از باطل . مخلصين ( نگا : بقره / 135 ، آل‌عمران / 67 و 95 ) . حال ضمير ( و ) در فعل ( إِجْتَنِبُوا ) است . « غَيْرَ » : عطف بر ( حُنَفآءَ ) و حال است . « خَرَّ » : سقوط كرد . فرو افتاد . « السَّمَآءِ » : مراد آسمان ايمان است . شخص به هنگام سقوط از آن بر اثر اضطراب فراوان ، احساس بي‌وزني و بي‌ارجي در درون روح و جان خود مي‌كند و خويشتن را بي‌پايگاه مي‌بيند . « الطَّيْرُ » : مراد پرندگان هواها و هوسها است كه افكار شخص را پريشان مي‌سازند . « تَهْوِي بِهِ » : او را پرت مي‌كند . وي را به پائين مي‌اندازد . « الرِّيحُ » : مراد ابليس ملعون است كه كافر را در وادي ضلالت سرگردان و ويلان مي‌سازد و هلاك و تباهش مي‌نمايد . « سَحِيقٍ » : بسيار ژرف . دور افتاده و پرت .
سوره حج آيه 32
متن آيه :
ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ
ترجمه :
( مطلب ) چنين است ( كه گفته شد ) ، و هر كس مراسم و برنامه‌هاي الهي را بزرگ دارد ( و از جمله مناسك حجّ را گرامي‌شمارد ) ، بي‌گمان بزرگداشت آنها نشانه پرهيزگاري دلها ( و خوف و هراس از خدا ) است .
توضيحات :
« ذلِكَ » : ( نگا : حجّ / 30 ) . « شَعَآئِرَ » : ( نگا : بقره / 158 ، مائده / 2 ) . « فَإِنَّهَا » : شعائر و مناسك . حيوانات قرباني .
سوره حج آيه 33
متن آيه :
لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ
ترجمه :
در اين حيوانات قرباني ، منافع ( دنيوي از قبيل سوار شدن و بار كردن و استفاده از شير و پشم و توليد مثل آنها برايتان آزاد ) است تا زمان معيّن ( كه روز ذبح آنها است ) و بعد هم كه در كنار خانه قديمي و گرامي ( كعبه ، يعني در قربانگاه مني و ديگر جاهاي حرم ) آماده گرديدند ( و ذبح شدند ، شما مي‌توانيد از منافع مادي و معنوي آنها برخوردار شويد ) .
توضيحات :
« لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ . . . » : مراد اين است كه استفاده از فرآورده‌هاي حيوانات قرباني آزاد است . يا اين كه : در مراسم و مناسك ، سود شما است . « اَجَلٍ مُّسَمّيً » : وقت مشخّص . مراد روز ذبح است . « مَحِلُّهَا » : حلال بودن ذبح ، يا محلّ و يا زمان حلال بودن ذبح حيوان قرباني . يا اين كه : محلّ مردم از احرامشان تا كعبه است . يعني پس از مناسك ، كعبه را طواف مي‌كنند . « إِلَي الْبَيْتِ » : حرف ( إِلي ) به معني ( عِندَ ) يعني نزد ، و مراد از بيت ، كلّ حرم است .
سوره حج آيه 34
متن آيه :
وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكاً لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ
ترجمه :
( قرباني تنها منحصر به شما مسلمانان نبوده ، و بلكه ) ما براي هر ملّتي ( كه پيش از شما به خدا ايمان داشته‌اند ) قرباني را ( كه سمبل آمادگي انسان براي فدا شدن در راه خدا است ) مقرّر كرده‌ايم ، تا به نام خدا چهارپاياني را ذبح كنند كه خدا بديشان عطاء نموده است . خداي شما و ايشان خداي واحدي است ( و برنامه او هم برنامه واحدي است . حال كه چنين است ) پس‌تسليم ( فرمان ) او بوده ، و ( اعمالتان خالصانه براي او باشد . اي پيغمبر ) مژده بده مخلصان متواضع ( در برابر فرمان خدا ) را ( به بهشت و پاداش فراوان آفريدگارشان ) .
توضيحات :
« مَنسَكاً » : عبادت . در اينجا به قرينه ( لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ . . . ) مراد قرباني ، يعني ذبح حيوان براي فقراء است . « أَسْلِمُوا » : مخلص شويد . منقاد و مطيع شويد . « الْمُخْبِتِينَ » : افراد متواضع و مُقِرّ به بندگي و مطمئنّ از ايمان خود ( نگا : هود / 23 ، حجّ / 54 ) . ايمانداران خاضع و خاكي .
سوره حج آيه 35
متن آيه :
الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ
ترجمه :
آنان كساني هستند كه چون نام خدا برده شود ( به خاطر درك مقام باعظمت يزدان ) دلهايشان به هراس مي‌افتد ، و در برابر مصائبي كه گريبانگيرشان مي‌گردد ، شكيبائي پيش مي‌گيرند ( و ايستادگي مي‌كنند ، چرا كه تسليم فرمان قضا و قدرند ) ، و نماز را چنان كه بايد مي‌خوانند ، و از اموالي كه بديشان عطاء كرده‌ايم ( در كارها و راههاي خير ) صرف مي‌كنند .
توضيحات :
« وَجِلَتْ » : به خوف و هراس افتاد ( نگا : اَنفال / 2 ، حجر / 52 و53 ) .
سوره حج آيه 36
متن آيه :
وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
ترجمه :
ما ( ذبح ) شتران ( چاق و فربه ، و ديگر چهارپايان ) را ( در حجّ ) براي شما از جمله مراسم و مناسك ( دين و نشانه‌هاي آئين ) الهي قرار داده‌ايم ، و در چنين حيواناتي خير ( دنيا و اجر آخرت ) شما است . پس در حالي كه به صف ايستاده‌اند ( و دستها و پاها را جفت هم كرده‌اند و آماده ذبح مي‌باشند ) نام خدا را بر آنها ببريد ( و به نام خدا ذبحشان كنيد ) ، و هنگامي كه ( نقش زمين شدند و ) بر پهلوهايشان افتادند ، خودتان ( اگر خواستيد ) از گوشت آنها بخوريد و به مستمند ( غير گدا ) و به فقير ( گدا پيشه ) بخورانيد . اين گونه ( كه مي‌بينيد ) شتران را رام و مطيع شما كرده‌ايم تا اين كه ( از الطاف كريمانه و انعام بزرگوارانه آفريدگار خود ) سپاسگزاري كنيد .
توضيحات :
« الْبُدْنَ » : جمع بَدَنَة ، شتران چاق و فربه و تنومند . مفعول فعل مقدّري است كه فعل مذكور بعد از آن ، يعني ( جَعَلْناها ) بيانگر آن است . « صَوَآفَّ » : جمع صَآفَّة ، برپا ايستاده و صف كشيده ، دستها و پاها را جفت كرده و دراز كشيده . از لحاظ نحوي حال است و از نظر صرفي غير منصرف . « وَجَبَتْ » : فرو افتاد . نقش زمين گرديد . « جُنُوب » : جمع جنب ، پهلوها . « الْقَانِعَ » : مستمندي كه عفيف‌النفس است و دست تكدّي دراز نمي‌كند ، و يا اين كه بدانچه بدو دهند راضي مي‌گردد و الحاح و اصرار نمي‌كند . « الْمُعْتَرَّ » : فقيري كه آشكارا دست تكدّي دراز و با الحاح و اصرار از طرف درخواست مي‌كند . « كَذلِكَ » : اين گونه . مثل چنين . نعت مصدر محذوفي است و در اصل چنين است : سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ تَسْخيراً كَذلِكَ .
سوره حج آيه 37
متن آيه :
لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ
ترجمه :
گوشتها و خونهاي قربانيها ( كه مظاهر و صور ظاهري هستند ، به هيچ وجه مورد توجّه خدا نبوده و ) هرگز به خدا نمي‌رسد ( و موجب رضاي او نمي‌گردد ) و بلكه پرهيزگاري ( و ورع و اخلاص ) شما بدو مي‌رسد ( و رضا و خوشنوديش را كسب مي‌كند ) . اين گونه كه ( مي‌بينيد ) خداوند حيوانات را مسخر شما كرده است تا خدا را به خاطر اين كه هدايتتان نموده است ( و به سوي انجام اعمال نيكو رهنمودتان كرده است ) بزرگ داريد و ( سپاسگزار الطاف او باشيد . اي پيغمبر ! ) نيكوكاران را ( به پاداش عظيم و لطف عميم خدا ) مژده بده .
توضيحات :
« لَن يَنَالَ اللهَ . . . » : اين آيه اشاره بدان دارد كه خداوند گوشت و خون قربانيهائي را نمي‌پذيرد كه از تقوا و پرهيزگاري و نيّت خالص و درست سرچشمه نگيرد . « لِتُكَبِّرُوا » : تا اين كه تكبير گوئيد و بزرگ داريد . « عَلي مَا هَدَاكُمْ » : به خاطر اين كه به كارهاي خيري همچون قرباني و انجام مناسك حجّ رهنمودتان كرده است .
سوره حج آيه 38
متن آيه :
إِنَّ اللَّهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ
ترجمه :
خداوند دفاع مي‌كند از مؤمنان ( و به سبب ايمانشان پيروزشان مي‌گرداند ) . چرا كه مسلّماً خداوند خيانت پيشگان كافر را دوست نمي‌دارد ( و دوستان مؤمن خود را در دست خيانتكاران ملحد رها نمي‌سازد ) .
توضيحات :
« خَوَّانٍ » : بسيار خيانتكار . صيغه مبالغه خائن است ( نگا : نساء / 107 ) . « كَفُورٍ » : شديدالْكفر . بس كفرپيشه . صيغه مبالغه كافر است . استعمال صيغه مبالغه ( خَوَّان ) و ( كَفُور ) متوجّه مبالغه در نفي محبّت است ( نگا : آل‌عمران / 182 ) . چرا كه خداوند هيچ گونه خائني ( نگا : انفال / 58 ) و كافري ( نگا : آل‌عمران / 32 ) را دوست نمي‌دارد .
سوره حج آيه 39
متن آيه :
أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ
ترجمه :
اجازه ( دفاع از خود ) به كساني داده مي‌شود كه به آنان جنگ ( تحميل ) مي‌گردد ، چرا كه بديشان ستم رفته است ( و آنان مدّتهاي طولاني در برابر ظلم ظالمان شكيبائي ورزيده‌اند و خون دل خورده‌اند ) و خداوند توانا است بر اين كه ايشان را پيروز كند .
توضيحات :
« أُذِنَ » : اجازه داده شده است . « أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ . . . » : خدا به كساني كه بديشان حمله و تعدّي مي‌شود اجازه دفاع از خود داده است ( نگا : بقره / 190 ) .
سوره حج آيه 40
متن آيه :
الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيراً وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ
ترجمه :
همان كساني كه به ناحق از خانه و كاشانه خود اخراج شده‌اند ( و از مكّه وادار به هجرت گشته‌اند ) و تنها گناهشان اين بوده است كه مي‌گفته‌اند پروردگار ما خدا است ! اصلاً اگر خداوند بعضي از مردم را به وسيله بعضي دفع نكند ( و با دست مصلحان از مفسدان جلوگيري ننمايد ، باطل همه‌جاگير مي‌گردد و صداي حق را در گلو خفه مي‌كند ، و آن وقت ) ديرهاي ( راهبان و تاركان دنيا ) و كليساهاي ( مسيحيان ) و كنشتهاي ( يهوديان ) ، و مسجدهاي ( مسلمانان ) كه در آنها خدا بسيار ياد مي‌شود ، تخريب و ويران مي‌گردد . ( امّا خداوند بندگان مصلح و مراكز پرستش خود را فراموش نمي‌كند ) و به طور مسلم خدا ياري مي‌دهد كساني را كه ( با دفاع از آئين و معابد ) او را ياري دهند . خداوند نيرومند و چيره است ( و با قدرت نامحدودي كه دارد ياران خود را پيروز مي‌گرداند ، و چيزي نمي‌تواند او را درمانده كند و از تحقّق وعده‌هايش جلوگيري نمايد ) .
توضيحات :
« دَفْعُ » : برگرداندن . جلوگيري نمودن ( نگا : بقره / 251 ) . « صَوَامِعُ » : جمع صَوْمعه ، ديرها . محلّ رهبانيّت راهبان كه اسلام آن را منسوخ كرده است ( نگا : حديد / 27 ) . « بِيَعٌ » : جمع بيعَة ، كليساها . « صَلَوَاتٌ » : جمع صَلاة ، معرَّب واژه عبري ( صَلُوقا ) ، معابد يهوديان ، كنشتها . « يُذْكَرُ فِيهَا . . . » : مرجع ( ها ) مي‌تواند ( مساجد ) يا اين كه معابد به طور كلّي باشد .
سوره حج آيه 41
متن آيه :
الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ
ترجمه :
( آن مؤمناني كه خدا بديشان وعده ياري و پيروزي داده است ) كساني هستند كه هرگاه در زمين ايشان را قدرت بخشيم ، نماز را برپا مي‌دارند و زكات را مي‌پردازند ، و امر به معروف ، و نهي از منكر مي‌نمايند ، و سرانجام همه كارها به خدا برمي‌گردد ( و بدانها رسيدگي و درباره آنها داوري خواهد كرد ، همان گونه كه آغاز همه كارها از ناحيه خدا است ) .
توضيحات :
« إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي . . . » : اگر ايشان را تسلّط و تصرّف دهيم و قدرتشان بخشيم ( نگا : انعام / 6 ، اعراف / 10 ) . « لِلّهِ عَاقِبَةُ الأُمُورِ » : سرنوشت كارها به دستور و فرمان خدا بستگي دارد و هر كه را بخواهد غالب ، و هركه را بخواهد مغلوب مي‌گرداند . كارها عاقبت به دادگاه الهي برگشته و مورد بررسي واقع مي‌گردد .
سوره حج آيه 42
متن آيه :
وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ
ترجمه :
( اي پيغمبر ! در برابر اذيّت و آزار و ياوه‌گوئي مردمان غمگين و ناراحت مباش ) . اگر تو را تكذيب مي‌كنند ( كار تازه‌اي نيست ) پيش از اينان نيز قوم نوح ( نوح را ) و قوم عاد ( هود را ) و قوم ثمود ( صالح را اذيّت و آزار رسانده و ) تكذيب كرده‌اند .
توضيحات :
« كَذَّبَتْ » : فاعل آن اسم جمع ( قوم ) و مفعول آن به سبب كمال ظهور محذوف است .
سوره حج آيه 43
متن آيه :
وَقَوْمُ إِبْرَاهِيمَ وَقَوْمُ لُوطٍ
ترجمه :
و همچنين قوم ابراهيم ( ابراهيم را ) و قوم لوط ( لوط را ) .
توضيحات :
. . .
سوره حج آيه 44
متن آيه :
وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسَى فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ
ترجمه :
و اهل مدين ( پيغمبر خود شعيب را تكذيب نموده‌اند ) و ( بالاخره ساير پيغمبران اذيّت و آزار ديده‌اند و تهديد و تكذيب شده‌اند و از جمله توسّط فرعون و فرعونيان ) موسي ( هم ) تكذيب شده است ( و درد و رنج و شكنجه و آزاري را ديده كه تو ديده و خواهي ديد ) . امّا ما كافران ( آزاررسان و اقوام بي‌ايمان ) را مدّتي مهلت داده‌ايم و ( فوراً به گناهانشان نگرفته‌ايم ، تا بلكه به خود آيند و فرمان حق را پذيرا گردند ، وليكن وقتي كه آنان به افتراء پرداخته و به آزار وتكذيب پيغمبران خود ادامه داده‌اند ) آن گاه ايشان را گرفتار ( انواع عذاب ) نموده‌ام . ( در آيات متعدّد قرآني بايد ديده باشي ) عاقبت چگونه كارشان را ناپسند شمرده‌ام ( و زشتي آن را با تازيانه‌هاي عقاب بديشان نموده‌ام ؟ ) .
توضيحات :
« أَصْحَابُ مَدْيَنَ » : اهل شهر مدين ، يعني قوم شعيب ( نگا : اعراف / 85 ) . « أَمْلَيْتُ » : مهلت داده‌ام ( نگا : آل‌عمران / 178 ) . « أَخَذْتُهُمْ » : ايشان را گرفتار عقاب كرده‌ام ( نگا : آل‌عمران / 11 ، اعراف / 96 ، عنكبوت / 40 ) . « نَكِيرِ » : زشت دانستنم و ناپسنديدنم . نكير به معني انكار بوده و اشاره دارد به اين كه خداوند نعمت را به نقمت ، سلامت را به هلاكت ، آباداني را به ويراني ، و سعادت را به شقاوت تبديل فرموده است .
سوره حج آيه 45
متن آيه :
فَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِيدٍ
ترجمه :
چه بسيار شهرها و آباديهائي كه آنجاها را نابود كرده‌ايم ، و به سبب ستمگري ( ساكنانشان ) فرو تپيده و برهم ريخته است ، و چاههائي كه بي‌استفاده رها گشته است ، و كاخهاي برافراشته و استواري كه بي‌صاحب و متروك مانده است .
توضيحات :
« فَكَأَيِّنْ . . . » : چه بسيار . چه زياد . « قَرْيَةٍ » : اشاره به ساكنان ستمگر آباديها دارد ( نگا : نساء / 75 ، انبياء / 6 و 11 و 74 و 95 ) . « خَاوِيَةٌ عَلَيا عُرُوشِهَا » : ( نگا : بقره / 259 ، كهف / 42 ) . « مَشِيدٍ » : استوار . برافراشته . آراسته ( نگا : نساء / 78 ) .
سوره حج آيه 46
متن آيه :
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ
ترجمه :
آيا در زمين به سير و سفر نپرداخته‌اند تا ( از ديدن آثار گذشتگان و مشاهده ويرانه‌هاي كاخهاي ستمگران ) دلهائي به هم رسانند كه بدانها ( وظيفه خود را در قبال دعوت حق درك و ) فهم كنند ، و گوشهائي داشته باشند كه بدانها ( اخبار جبّاران ، و نداي وجدان ، و فرمان يزدان را ) بشنوند ؟ چرا كه اين چشمها نيستند كه كور مي‌گردند ، و بلكه اين دلهاي درون سينه‌ها هستند كه نابينا مي‌شوند .
توضيحات :
« ءَاذَانٌ » : جمع أُذُن ، گوشها . « تَعْمَيا » : كور مي‌گردد و نمي‌بيند . « الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ » : جار و مجرور ( فِي الصُّدُورِ ) جنبه تأكيد را دارد . چرا كه مكان قلبها سينه‌ها است . همان گونه كه خواهيم گفت : رَأَيْتُهُ بِعَيْنِي . سَمِعْتُهُ بِأُذُنِي ( نگا : انعام / 25 و اسراء / 46 ) .
سوره حج آيه 47
متن آيه :
وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَن يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْماً عِندَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ
ترجمه :
( اي پيغمبر ! كافران ، مسخره‌كنان ) از تو مي‌خواهند كه هرچه زودتر عذابي را بر سر ايشان بياوري ( كه آنان را از آن مي‌ترساني . اين عذاب بدون شكّ گريبانگيرشان مي‌گردد ) و خداوند به هيچ وجه خلاف وعده نمي‌كند ( و عذاب را گريبانگيرشان مي‌سازد ، هرچند سالها طول بكشد ، اصلاً زمان نسبت به خدا مطرح نيست ، و مثلاً در همين جهان ) يك روز خدا ، بسان هزار سالي است كه شما مي‌شماريد و به حساب مي‌آريد .
توضيحات :
« يَسْتَعْجِلُونَكَ » : عجولانه از تو مي‌خواهند ( نگا : انعام / 57 و 58 ، رعد / 6 ) . « إِنَّ يَوْماً . . . » : اشاره به اين است كه زمان نسبي است ، و زمان با توجّه به خداي ازلي و ابدي معني ندارد ، و لذا او براي رساندن عذاب شتاب نمي‌گيرد و عجله نمي‌كند .
سوره حج آيه 48
متن آيه :
وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَيَّ الْمَصِيرُ
ترجمه :
چه آباديها و شهرهاي بسياري كه با وجود اين كه ( مردمانشان ) ستمگر بوده‌اند ، ما بديشان مهلت داده‌ايم ( و در عذابشان شتاب نكرده‌ايم ، تا بلكه بيدار شوند و به سوي ما برگردند . ولي چون به ستمكاري و زشتكاري ادامه داده‌اند ) بعدها ايشان را به عذاب گرفتار نموده‌ايم و ( زير ضربات مجازات گرفته‌ايم . پس اي كافران ! به سبب تأخير عذاب مغرور نشويد و بدانيد كه ) برگشت ( همگان در روز قيامت به سوي خداوند ، و تمام خطوط منتهي ) به من است ( كه خالق جهانم ، همان گونه كه آغاز از من بوده است ) .
توضيحات :
« الْمَصِير » : مرجع . بازگشت .
سوره حج آيه 49
متن آيه :
قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُّبِينٌ
ترجمه :
بگو : اي مردم ! من تنها و تنها بيم‌دهنده آشكاري براي شما هستم و بس . ( ديگر نه عقاب و عذاب شما در دست من است ، و نه حساب و كتاب شما مربوط به من ) .
توضيحات :
« نَذِيرٌ مُّبِينٌ » : بيم‌دهنده آشكار . بيم‌دهنده‌اي كه بيانگر اوامر و نواهي آسماني و روشن‌كننده حقائق از اباطيل باشد .
سوره حج آيه 50
متن آيه :
فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ
ترجمه :
كساني كه ايمان آورده و كارهاي شايسته بكنند ، آمرزش ( يزدان شامل گناهان ايشان مي‌شود ) و رزق و روزي ارزشمند و پاك و فراواني ( در بهشت ) دارند .
توضيحات :
« رِزْقٌ » : روزي . فضل و نعمت . « كَرِيمٌ » : پاك و فراوان . ارزشمند .
سوره حج آيه 51
متن آيه :
وَالَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ
ترجمه :
و كساني كه در راه مسابقه و مبارزه با قرآن ، درباره ( نادرست و ناچيز جلوه دادن ) آيه‌هاي ما به تلاش مي‌ايستند ، آنان ساكنان دوزخند .
توضيحات :
« سَعَوْا فِي ءَايَاتِنَا » : تلاش و كوشش مي‌كنند در راه باطل قلمداد كردن آيه‌هاي قرآني ما . گاهي آن را سحر ( نگا : سبأ / 43 ) و زماني آن را شعر ( نگا : انبياء / 5 ) و چه بسا آن را افسانه‌هاي گذشتگان ( نگا : انعام / 25 ) مي‌خوانند . « مُعَاجِزِينَ » : مبارزان . مسابقه‌دهندگان . درمانده‌كنندگان ( نگا : سبأ / 5 و 38 ) . حال ضمير ( و ) در فعل ( سَعَوْا ) مي‌باشد .
سوره حج آيه 52
متن آيه :
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
ترجمه :
ما پيش از تو رسولي و نبيي را نفرستاده‌ايم ، مگر اين كه هنگامي كه ( آن رسول يا نبي آيات و احكام خدا را براي مردم ) تلاوت كرده است اهريمن ( با ايجاد وساوس و اباطيل در دل شنوندگان سست ايمان ، و با پخش ياوه‌سرائي توسّط ذرّيّه و دارودسته خود ) در تلاوت او القاء ( شبهه ) نموده است ( و گاهي پيغمبران را شاعر ، و زماني ساحر ، و وقتي ناقل افسانه‌ها و خرافات پيشينيان جلوه‌گر ساخته است ) . امّا خداوند آنچه را كه شيطان القاء نموده است ( توسّط تبليغ و تبيين پيغمبران و دعوت و زحمت شبانه‌روزي پيروان ايشان در همه جا و همه آن ) از ميان برداشته است ( و شبهات و ترّهات اهريمنان انس و جان را از صفحه دل مردمان زدوده است ) و سپس آيات خود را ( در برابر سخنان ناروا و دلائل نابه‌جاي نيرنگ‌بازان بي‌مايه و دسيسه‌بازان بي‌پايه ) پايدار و استوار داشته است ، زيرا كه خدا بس آگاه ( از كردار و گفتار و پندار شيطان و شيطان صفتان بوده و همه كارهايش از روي فلسفه و ) داراي حكمت است ( و لذا اهريمن و پيروان او را هميشه مهلت داده است تا به دسايس و وساوس خود بپردازند ) .
توضيحات :
« رَسُولٍ » : پيغمبري كه شرع جديد و برنامه ويژه‌اي را با خود بياورد . « نَبِيٍّ » : پيغمبري كه شرع جديد و برنامه ويژه‌اي را با خود نياورد ، و بلكه تنها عهده‌دار تبليغ و تقرير شرع و برنامه پيغمبران پيشين باشد ، مانند انبياء بني‌اسرائيلي كه در فاصله بين موسي و عيسي زيسته‌اند . « تَمَنّي » : قرائت و تلاوت كرده است . آرزو كرده است و دوست داشته است . « أُمْنِيَّةِ » : قرائت و تلاوت . اميد و آرزو . اگر واژه ( تمنّي ) به معني ( خوانده است ) و ( أُمْنِيَّة ) به معني ( خواندن ) در نظر گرفته شود معني آيه چنان است كه گذشت . ولي اگر ( تمنّي ) به معني ( آرزو كرده است ) و ( أُمْنِيَّة ) به معني ( آرزو ) باشد ، معني آيه چنين مي‌شود : ما پيش از تو رسولي و نبي‌اي را نفرستاده‌ايم ، مگر اين كه هنگامي كه ( آن رسول يا نبي ) آرزو كرده است ( و تلاش نموده است كه دعوتش در بين مردم با سرعت موفّق و هرچه زودتر همه‌جا گستر شود ) شيطان ( انس و جنّ ، مشكلات و موانعي در سر راه دعوت او با شايعه‌پراكنيها و ياوه‌سرائيها ) پديد آورده است . امّا خداوند آنچه را كه شيطان پديد آورده است ( توسّط تبليغ و تبيين پيغمبران و دعوت و زحمت شبانه‌روزي پيروان ايشان . . . « يَنسَخُ اللهُ » : از ميان برمي‌دارد و باطل مي‌گرداند ( نگا : انبياء / 18 ) . « يُحْكِمُ » : محكم و استوار و ثابت و پايدار مي‌دارد ( نگا : رعد / 17 ) . « أَلْقي ، يُلْقي » : مراد از القاء شيطان در آيه ، ايجاد موانع در راه دعوت پيغمبران و بازداشتن مردم از پذيرش آئين آسماني ايشان با دسائس و وساوس و شبهات است و بس ( نگا : انعام / 112 ، فصّلت / 26 ، شعراء / 221 و 222 ) . امّا اين كه شيطان الفاظ و جملاتي را بر زبان پيغمبران و به ويژه رسول اكرم جاري و داخل در كتابهاي آسماني و از جمله قرآن كند ، مخالف نصّ صريح آيات متعدّد قرآن است كه بيانگر عدم سلطه شيطان بر مؤمنان - چه رسد بر پيغمبران - است ( نگا : ابراهيم / 22 ، حجر / 42 ، نحل / 99 و 100 ، اسراء / 65 ) . مگر نه اين است كه قرآن در حفظ و پناه يزدان است و جز وحي آسماني سخني در آن نيست ؟ ( نگا : حجر / 9 ، فصّلت / 42 ، نجم / 3 و 4 ) .
سوره حج آيه 53
متن آيه :
لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ
ترجمه :
اين وسوسه‌هاي شيطاني ( و ايجاد مشكلات در راه دعوت آسماني توسّط مخالفان برنامه‌هاي يزداني ) بدان خاطر است كه خداوند مي‌خواهد آنها را آزمايش كساني سازد كه در دلهايشان بيماري ( نفاق ريشه دوانده ) است ، و آزمون كساني كند كه سنگين دل ( از كفر و ضلال ) هستند ، و مسلّماً ستمگران ( منافق و كافر نام ، با برنامه‌هاي الهي به ويژه اسلام ) عداوت عميق و مخالفت سختي داشته و دارند .
توضيحات :
« فِتْنَةً » : آزمايش و آزمون . بلا و محنت . « القَاسِيَةِ » : سخت . سنگين . « فِتْنَةً لِّلَّذِينَ . . . » : ( نگا : اسراء / 60 ، مدّثّر / 31 ) . « قُلُوبُهُمْ » : فاعل ( القَاسِيَة ) است . « شِقَاقٍ » : عداوت . « بَعيد » : شديد . سخت . ريشه‌دار و تمام عيار .
سوره حج آيه 54
متن آيه :
وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
ترجمه :
و اين كه عالمان و آگاهان بدانند كه آنچه ( پيغمبران به مردم مي‌گويند ) حق بوده و از جانب پروردگار تو است ، پس بايد بدان ايمان بياورند تا دلهايشان بدان آرام گيرد و در برابرش تسليم و خاضع شود . قطعاً خداوند مؤمنان را به راه راست رهنمود مي‌نمايد ( و شبهه‌ها و وسوسه‌هاي شيطاني را در پرتو هدايت و وحي آسماني بديشان مي‌شناساند و حيران و سرگردانشان نمي‌گذارد ) .
توضيحات :
« أَنَّهُ » : مراد قرآن ، يا همه چيزهائي است كه به پيغمبران وحي شده است . اگر مرجع ضمير ( ه ) قرآن باشد ، چون اصل اصيل حقي است كه كفّار و منافقان با آن دشمني دارند ، قبلاً نامي از آن نرفته است . « تُخْبِتَ » : خضوع و خشوع كند ( نگا : هود / 23 ، حجّ / 34 ) . « لَهَادِ الَّذِينَ . . . » : اصل آن ( لَهَادِي الَّذِينَ . . . ) است و در رسم‌الخطّ قرآني ياء حذف شده است .
سوره حج آيه 55
متن آيه :
وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ
ترجمه :
كافران همواره درباره آن ، ( يعني آنچه پيغمبران با خود آورده‌اند ، به ويژه قرآن ) در شكّ و ترديد بسر خواهند برد تا اين كه وقت ( مرگ ) ايشان به ناگاه فرا مي‌رسد ، و يا عذاب روز سترون ، آنان را در بر مي‌گيرد ( كه قيامت است و خير و رحمتي ، و خوشي و نعمتي براي ايشان به همراه ندارد ) .
توضيحات :
« الَّذِينَ كَفَرُوا . . . » : مراد اغلب كفّار و افراد متعصّب و كينه‌توز ملحد است ؛ نه همه كافران . چرا كه بسياري در ادامه راه بيدار شده‌اند و به صفوف پيغمبران و پيروان ايشان پيوسته‌اند . « مِرْيَةٍ » : شكّ و ترديد . « السَّاعَةُ » : دم مرگ كه نخستين مرحله و اوّلين منزل قيامت است ( نگا : انعام / 31 ) . قيامت . « يَوْمٍ عَقِيمٍ » : روز نازا و سترون . يعني قيامت كه ديگر روزي به دنبال ندارد ، و بي‌خير و رحمت و راحت و خوشي براي كفّار است ( نگا : ذاريات / 41 ) .
سوره حج آيه 56
متن آيه :
الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِّلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ
ترجمه :
ملك و فرمانروائي در آن روز مال خدا است ( و كسي نه مالك چيزي و نه صاحب قدرت و فرماني است . در چنين روزي تنها ) او است كه ميان بندگان خود فرمان مي‌راند و داوري مي‌نمايد . كساني كه ( در جهان عاجل ) ايمان آورده باشند و كارهاي پسنديده كرده باشند ، ( در جهان آجل ) در باغهاي پرنعمت ( بهشت ) بسر خواهند برد .
توضيحات :
« الْمُلْكُ » : پادشاهي و فرمانروائي . دارائي . « جَنَّاتِ النَّعِيمِ » : ( نگا : مائده / 65 ، توبه / 21 ، يونس / 9 ) .
سوره حج آيه 57
متن آيه :
وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ
ترجمه :
و كساني كه ( در جهان عاجل ) كافر بوده‌اند و آيات ( خواندني يا ديدني ) ما را تكذيب نموده و دروغ خوانده‌اند ، عذاب خواركننده‌اي خواهند داشت .
توضيحات :
« ءَايَات » : آيه‌هاي كتابهاي آسماني به ويژه آيات قرآن . نشانه‌هاي كَون و مكان دالّ بر وجود يزدان .
سوره حج آيه 58
متن آيه :
وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ
ترجمه :
و كساني كه در راه خدا هجرت كرده‌اند و سپس ( در ميدان رزم ) كشته شده‌اند و يا اين كه ( به مرگ طبيعي ) مرده‌اند ، خدا جزا و نعمت زيبائي ( و جايگاه و مقام توصيف‌ناپذير و والائي ) بديشان عطاء خواهد كرد ، چرا كه خداوند بهترين نعمت‌رسان و دهنده خير و عطاء ( به ديگران ) است .
توضيحات :
« الَّذِينَ هَاجَرُوا . . . » : مراد مهاجران صدر اسلام به طور خاصّ ، و مهاجران همه اديان در طول زمان به طور عام است . « رِزْقاً حَسَناً » : عطاء زيبا و والا . مراد پاداش ويژه است ، ولي جز خدا كسي ماهيّت و مقدار آن را نمي‌داند . « الرَّازِقِينَ » : در اصل ( رازق ) به معني روزي‌آفرين است ، ولي در اينجا مراد از ( رازق ) عطاء كننده خير و رساننده نعمت به ديگران است .
سوره حج آيه 59
متن آيه :
لَيُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ
ترجمه :
خداوند چنين كساني را به جايگاهي وارد مي‌كند كه از آن راضي و خوشنود خواهند بود . بي‌گمان خدا كاملاً آگاه ( از اعمال اين بندگان جان فدا ، و ) شكيبا است ( و در پاداش دادن به مؤمنان ، و كيفر رساندن به كافران عجله و شتاب نمي‌كند ) .
توضيحات :
« مُدْخَلاً » : مكان دخول . مراد بهشت است كه نيكان در آخرت بدان وارد مي‌شوند .
سوره حج آيه 60
متن آيه :
ذَلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ
ترجمه :
( مسأله ) به همين منوال است . و هر فرد ( مؤمني كه در برابر ستم و جنايتي كه به او شده است ) دست به ستم و جنايت زند به همان اندازه كه بدو ستم و جنايت شده است و سپس دوباره به وي ستم و جنايت شود ( و جنايتكار ديگر بار دست تعدّي دراز كند ) حتماً خداوند او را ( عليه متعدّي ) ياري خواهد كرد ( و كسي را پيروز مي‌گرداند كه تمام نيروي خود را براي دفاع در برابر ظالم بسيج مي‌كند و باز هم از طرف ستمگر تحت ستم قرار مي‌گيرد ) ، و خداوند بسيار عفوكننده و بس بخشاينده است ( و كار به ظاهر ستم قصاص گيرنده را عفو ، و لغزشهاي او را مي‌بخشايد ) .
توضيحات :
« ذلِكَ » : ( نگا : حجّ / 30 ) . به همين منوال . اين وعده‌اي است كه به مهاجران داده‌ايم . « عَاقَبَ » : ستم و جنايت كرد . مراد قصاص كردن و انتقام گرفتن است كه براي مشاكله لفظي ، قصاص ، عقاب ناميده شده است . « بُغِيَ عَلَيْهِ » : ستم و جنايت بدو شد ( نگا : بقره / 173 ، انعام / 146 ) .
سوره حج آيه 61
متن آيه :
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ
ترجمه :
( مسأله ) به همين منوال است ( و اين وعده از سوي خداي قادر توانا است . بلي ) خدا كه شب را در روز ، و روز را در شب داخل مي‌گرداند ( و از يكي مي‌كاهد و بر يكي مي‌افزايد و طبق نظام معيّني چرخه زمان را به گردش مي‌اندازد ) و او شنواي ( گفتار ستمديدگان و ) بيناي ( كردار ستمگران ) است ( و داد مظلومان را از ظالمان مي‌گيرد ) .
توضيحات :
« ذلِكَ » : ( نگا : حجّ / 30 ) . به همين منوال . اين پيروزي . « يُولِجُ » : داخل مي‌كند ( نگا : آل‌عمران / 27 ) .
سوره حج آيه 62
متن آيه :
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ
ترجمه :
( مسأله ) به همين منوال است . و خداوند حق است و آنچه را كه بجز او به فرياد مي‌خوانند و پرستش مي‌نمايند باطل است ، و خداوند والامقام و بزرگوار است .
توضيحات :
« ذلِكَ » : به همين منوال . اين پيروزي و اين قدرت . « يَدْعُونَ » : پرستش مي‌كنند . به فرياد مي‌خوانند ( نگا : يونس / 106 ، انعام / 56 ) .
سوره حج آيه 63
متن آيه :
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ
ترجمه :
( اي عاقل ! ) آيا نمي‌نگري كه خداوند از ( ابر ) آسمان آب ( باران ) را فرو مي‌آورد ، و زمين ( به وسيله آن ، گياهان گوناگوني از خود مي‌روياند و ) سبز و خرّم مي‌گردد ؟ واقعاً خدا ( با بندگان خويش ) بسيار بالطف ، و بس دقيق و آگاه است ( در همه‌چيز ، از جمله در توليد و تبخير آب شيرين و آفرينش و پرورش بذر گياهان ، و باليده و بارور كردن درختان ) .
توضيحات :
« السَّمَآءِ » : مراد از آسمان ، ابر آسمان است ( نگا ، اعراف / 57 ، نور / 43 ) . « مُخْضَرَّةً » : سبز و خرّم . پوشيده از گياهان و درختان سبز .
سوره حج آيه 64
متن آيه :
لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ
ترجمه :
آنچه در آسمانها ، و آنچه در زمين است ، از آن خدا است ، و تنها خدا غني ( بالذّات در عالم هستي و بي‌نياز از كمك ديگران است ، و ) شايسته هرگونه حمد و ستايش ( از جانب بندگان ) مي‌باشد .
توضيحات :
« الْغَنِيُّ » : بي‌نياز . خدا خالق و مالك همه‌چيز است و نيازي به بندگان و آفريدگان خود ندارد ، و بلكه همه‌كس و همه چيز نيازمند بدو و لطف و وجود او است .
سوره حج آيه 65
متن آيه :
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي الْأَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَيُمْسِكُ السَّمَاء أَن تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ
ترجمه :
مگر نمي‌بيني ( اي انسان ) كه يزدان ( سبحان به سبب رحم و لطفي كه نسبت به شما بندگان دارد ، تمام مواهب و امكانات ) چيزهائي را كه در زمين است در اختيار و دسترس شما قرار داده است و همچنين كشتيها را با مشيّت خود در حال حركت در دريا ، فرمانبردار شما كرده است ، و ( از اين گذشته ) خداوند نمي‌گذارد ( سنگهاي سرگردان و اشعّه‌هاي كيهاني ) آسمان بر زمين فرو افتد مگر ( بدان اندازه كه مورد نياز بوده و ) او اجازه دهد . واقعاً يزدان بسي مهربان و داراي مرحمت فراوان ( در حق بندگان ) است .
توضيحات :
« سَخَّرَ لَكُمْ . . . » : ( نگا : بقره / 164 ، اعراف / 54 ، رعد / 2 ) . « الْفُلْكَ تَجْرِي . . . » : ( نگا : بقره / 164 ) . « يُمْسِكُ السَّمَآءَ أَن تَقَعَ . . . » : مراد اين است كه خدا هريك از كرات آسماني را در مدار خود به حركت درآورده است و نيروي دافعه حاصل از گريز از مركز را درست معادل نيروي جاذبه بين آنها قرار داده است تا هر يك در مدار خود به حركت درآيند ، بي آن كه در فاصله‌هاي آنها دگرگوني حاصل بشود ، و تصادم و برخوردي در ميانشان روي بدهد . همچنين اتمسفر زمين را آن چنان آفريده است كه اشعّه‌هاي مرگبار كيهاني را برگرداند ، و سنگهاي سرگردان را بگدازد و متلاشي سازد .
سوره حج آيه 66
متن آيه :
وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الْإِنسَانَ لَكَفُورٌ
ترجمه :
خدا كسي است كه شما را زندگي بخشيده است ( و جان به كالبدتان دميده است ) و بعد ( از طي دوره حيات ) شما را مي‌ميراند ( و به خاك گورتان داخل مي‌گرداند ) و سپس ( بار ديگر در رستاخيز ) شما را زنده مي‌كند ( و براي محاسبه حسنات و سيّئات ، حيات نوينتان مي‌بخشد ) . واقعاً ( جاي شگفت است كه با وجود مشاهده اين همه دلائل قدرت ، و ديدن آثار نعمت ، باز هم ) انسان سخت منكر ( بودن آفريدگار ) و بسي ناسپاس ( نعمتهاي بيشمار پروردگار ) است .
توضيحات :
« كَفُورٌ » : بسيار ناباور و بي‌ايمان . بس ناسپاس و ناشكر ( نگا : هود / 9 ، اسراء / 27 و 67 ) .
سوره حج آيه 67
متن آيه :
لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكاً هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُّسْتَقِيمٍ
ترجمه :
براي هر ملّتي برنامه‌اي ( ويژه ، جهت معاملات و عبادات ، با توجّه به شرائط زمان و مكان ) قرار داده‌ايم كه برابر آن رفته‌اند و بدان عمل كرده‌اند . ( براي تو هم واپسين برنامه آسماني را فرستاده‌ايم كه ناسخ همه برنامه‌هاي پيشين است و تا قيامت مردمان را بسنده است ) . پس بايد درباره اين امر با تو ستيزه نكنند ( و مثلاً اهل كتاب گمان نبرند آنچه در تورات و انجيل است به عنوان برنامه شريعت ايشان را كافي و بسنده است . بلكه بايد بدانند كه حكم آنها به وسيله قرآن ، لغو و منسوخ گرديده است ) . تو به سوي پروردگارت دعوت كن كه ( راه راست همين است كه تو مي‌پوئي و ) تو قطعاً بر راستاي راه هدايتي .
توضيحات :
« مَنسَكاً » : مراسم شريعت . برنامه عبادت . مراد شيوه معاملات و كيفيّت عبادات است كه با توجّه به ظروف و احوال ، مختلف و متغير بوده است ؛ نه اصول عقائد و اصول اخلاق كه در همه شريعتها و برنامه‌هاي انبياء يكي بوده است ( نگا : مائده / 48 ، شوري / 13 ) . لذا برنامه عبادات و معاملات از بعثت موسي تا بعثت عيسي تورات ، و از بعثت عيسي تا بعثت محمّد - صَلَواتُ اللهِ عَلَيْهِمْ أَجْمعين - انجيل ، و از بعثت محمّد تا جهان باقي است قرآن مي‌باشد و بقيّه مردود و منسوخ هستند . « نَاسِكُوهُ » : عاملين بدان . انجام دهندگان آن . « الأمْرِ » : كار و بار . مراد شريعت پيغمبر خاتم است .
سوره حج آيه 68
متن آيه :
وَإِن جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ
ترجمه :
و اگر با تو به ستيز پرداختند ، پس ( با ايشان ستيزه مكن و بلكه ) بگو : خدا از كارهائي كه مي‌كنيد آگاه‌تر از هر كسي است ( و آشنا به اباطيلي است كه مي‌گوئيد و مطلع از تحريفي است كه نسبت به كتابهاي آسماني روا مي‌داريد ) .
توضيحات :
. . .
سوره حج آيه 69
متن آيه :
اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ
ترجمه :
خداوند در روز رستاخيز ميان شما درباره آنچه اختلاف مي‌ورزيد داوري مي‌كند ( و راهياب را ثواب و گمراه را عقاب مي‌دهد ) .
توضيحات :
. . .
سوره حج آيه 70
متن آيه :
أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ
ترجمه :
( اي عاقل ! ) مگر نمي‌داني خداوند قطعاً مطلع است از همه چيزهائي كه در آسمان و زمين است ( و چيزي از اعمال و اقوال مردم بر او مخفي نمي‌ماند ) و همه چيزها در كتابي ( به نام لوح محفوظ ) ثبت و ضبط است ، و مسلّماً اين كار براي خدا ساده و آسان است .
توضيحات :
« كِتَابٍ » : مراد لوح محفوظ است كه همه چيز ، حتي قرآن در آن نوشته شده است ( نگا : انعام / 59 ، حديد / 22 ، بروج / 21 و 22 ) . « يَسِيرٌ » : آسان . كم و ناچيز ( نگا : يوسف / 65 ) .
سوره حج آيه 71
متن آيه :
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَمَا لَيْسَ لَهُم بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِن نَّصِيرٍ
ترجمه :
مشركان بجز خدا چيزهائي را مي‌پرستند كه خدا ( در هيچ يك از كتابهاي آسماني ) دليلي براي پرستش آنها نازل نكرده است ، و از روي علم و آگاهي ( ناشي از عقل هم ) چنين نمي‌كنند ( و بلكه تنها از روي تقليد از آباء و اجداد آنها را پرستش مي‌نمايند و به خود ستم روا مي‌دارند ) و ستمگران را ياري و مددكاري نيست ( اعم از بت و غيربت كه ايشان را در روز قيامت از آتش دوزخ برهاند ) .
توضيحات :
« سُلْطَاناً » : حجّت و برهان ( نگا : آل‌عمران / 151 ، نساء / 91 و 144 و 153 ) .
سوره حج آيه 72
متن آيه :
وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِّن ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ
ترجمه :
هنگامي كه آيات واضح و روشن ما بر آنان خوانده مي‌شود ، در چهره‌هاي كافران ، اخم و تخم ( و آثار كينه و خشم ) را خواهي ديد . بلكه ( از شدّت ناراحتي و كينه‌توزي ) نزديك است به كساني حمله‌ور شوند كه آيات ما را بر ايشان مي‌خوانند ( و صداي حق را به گوششان مي‌رسانند ) . بگو : به بدتر از اين ( تنور كينه و خشم تافته از نزول آيات الهي ) شما را خبر دهم و بياگاهانم ؟ ( آن چيز كه بدتر از اين شما را بدحال مي‌كند و مي‌سوزاند ) آتش دوزخ است . آتشي كه خداوند آن را به كافران وعده داده است و بدترين جايگاه است .
توضيحات :
« بَيِّنَاتٍ » : جمع بيّنة ، واضح و روشن . يعني آشكارا بر عقائد حقه و احكام صادقه و بر بطلان عبادت ايشان دلالت دارند . حال ( ءَايَاتُ ) مي‌باشد . « الْمُنكَرَ » : زشت . مراد اخم و تخم و ترشروئي و چهره درهم كشيدن است . مصدر ميمي است . « يَكادُونَ يَسْطُونَ » : نزديك است پا شوند و حمله‌ور گردند . « النَّارُ » : خبر مبتداي محذوف است و تقدير چنين است : هِيَ النَّارُ . يا اين كه مبتدا و خبر آن ( وَعَدَهَا اللهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ) است . « الْمَصِير » : جايگاه ( نگا : نساء / 97 و 115 ) .
سوره حج آيه 73
متن آيه :
يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن يَخْلُقُوا ذُبَاباً وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئاً لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ
ترجمه :
اي مردم ! مثلي زده شده است ( با دقّت ) بدان گوش فرا دهيد . آن كساني را كه بغير از خدا به كمك مي‌خوانيد و پرستش مي‌نمائيد ، هرگز نمي‌توانند مگسي را بيافرينند ، اگر هم همگان ( براي آفرينش آن ) دست به دست يكديگر دهند . حتي اگر هم مگس چيزي را از آنان بستاند و برگيرد ، نمي‌توانند آن را از او بازپس گيرند و برهانند . هم طالب ( كه مگس ناچيز است ) و هم مطلوب ( كه بتان سنگي و يا معبودان دروغينند ) درمانده و ناتوانند .
توضيحات :
« مَثَلٌ » : ضرب‌المثل ( نگا : بقره / 26 ) . « تَدْعُونَ » : به كمك مي‌طلبيد و به فرياد مي‌خوانيد . پرستش مي‌كنيد . « الَّذِينَ » : كساني كه . در اينجا بيشتر مراد بتها است . « لا يَسْتَنقِذُوهُ » : آن را نمي‌توانند برگردانند و برهانند .
سوره حج آيه 74
متن آيه :
مَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ
ترجمه :
آنان خداي را آن گونه كه بايد بشناسند نشناخته‌اند ( چرا كه سنگها و ديگر آفريدگان عاجز و ضعيف را همتاي خدا مي‌سازند ) . به حقيقت خدا توانا ( برهر كاري و ) چيره ( بر هر چيزي ) است . ( چرا كه همه كائنات را آفريده‌است . او همچون بتان و معبودان دروغين نيست كه بر آفرينش مگسي توانائي ندارند ) .
توضيحات :
« مَا قَدَرُوا » : نشناخته‌اند ( نگا : انعام / 91 ) .
سوره حج آيه 75
متن آيه :
اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلاً وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ
ترجمه :
خداوند از ميان فرشتگان پيام‌آوراني ( همچون جبرئيل ) را برمي‌گزيند ( و به سوي انبياء گسيل مي‌دارد ) و هم از ميان انسانها پيغمبراني ( همچون موسي و عيسي و محمّد ) را ( برمي‌گزيند و به سوي مردم مي‌فرستد ، و از كار همه آنان باخبر است ) چرا كه خداوند شنوا و بينا است .
توضيحات :
« يَصْطَفَيا » : برمي‌گزيند . « مِنَ الْمَلآئِكَةِ رُسُلاً » : انتخاب فرشتگان براي ابلاغ وحي به پيغمبران و كارهاي ديگر جز آن است ( نگا : فاطر / 1 ، انعام / 61 ) .
سوره حج آيه 76
متن آيه :
يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ
ترجمه :
خداوند مي‌داند آنچه را در پيش روي آنان است ( كه حال و آينده ايشان است ) و مي‌داند آنچه را كه در پشت سر آنان است ( و گذشته ايشان است ) و همه كارها به خدا بازگردانده مي‌شود ( و مرجع كلّيّه امور او است و همگان در برابرش مسؤول مي‌باشند ) .
توضيحات :
« يَعْلَمُ مَا بَيْنَ . . . » : ( نگا : بقره / 255 ) . « تُرْجَعُ الأمُورُ » : ( نگا : بقره / 210 ) .
سوره حج آيه 77
متن آيه :
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
ترجمه :
اي كساني كه ايمان آورده‌ايد ! ( براي آفريدگار خويش ) ركوع ( و كرنش بريد ، ) و سجده كنيد ( و به خاك افتيد ، ) و پروردگار خود را پرستش نمائيد و كارهاي نيك انجام دهيد ، تا اين كه رستگار شويد .
توضيحات :
« إرْكَعُوا وَ اسْجُدُوا » : اشاره به اقامه نماز است . « لَعَلَّكُمْ » : تا اين كه شما .
سوره حج آيه 78
متن آيه :
وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ
ترجمه :
و در راه خدا جهاد و تلاش كنيد آن گونه كه شايسته جهاد و بايسته تلاش در راه او است ( تا در ميدان جهاد اصغر كه نبرد با دشمنان دين است ، و در پهنه جهاد اكبر كه مبارزه با نفس امّاره است ، پيروز گرديد ) . خدا شما را ( از ميان مردم براي ياري دين خود ) برگزيده است ( و به شما شخصيّت و عظمت بخشيده است ) و در دين كارهاي دشوار و سنگين را بر دوش شما نگذاشته است ( و بلكه تكاليف و وظائفي مقرّر نموده است كه با فطرت سالم هماهنگ و با توان انساني سازگار است . اين دين همان ) آئين پدرتان ابراهيم است . خدا شما را قبلاً ( در كتابهاي پيشين ) و در اين ( واپسين كتاب ) مسلمين ناميده است ( و افتخار تسليم در برابر فرمانهاي الهي را به شما داده است و شما را الگو و اسوه حسنه ملّتهاي ديگر كرده است ) تا پيغمبر ( با شهادت عملي خود ) گواه بر شما باشد ( و در روز قيامت رفتار و كردارش مقياس سنجش اعمال شما مسلمانان گردد ) و شما هم ( با شهادت عملي خود ) گواه بر مردمان باشيد ( و رفتار و كردارتان به عنوان امت نمونه ، محكّ سنجش اعمال سايرين ، و الگوي بارز خداپرستان راستين گردد ) . پس ( براي حصول اين منظور ) نماز را بخوانيد و زكات مال به در كنيد و به خدا چنگ زنيد كه سرپرست و ياور شما او است ، و چه سرور و ياور نيك و چه مددكار و كمك‌كننده خوبي است !
توضيحات :
« إجْتَبَاكُمْ » : شما را براي نصرت دين و پيروزي آئين خود برگزيده است . « حَرَجٍ » : ضيق . مشقّت ( نگا : مائده / 6 ، اعراف / 2 ) . « مِلَّةَ » : دين . آئين . برابر قاعده اِغراء ، مفعول به فعل محذوفي است و تقدير چنين است : إلْزَمُوا مِلَّةَ . . . إِتَّبِعُوا مِلَّةَ . يا بدل از محلّ جار و مجرور ( فِي‌الدِّينِ ) است كه منصوب به ( مَاجَعَلَ ) است . « أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ » : خدا ابراهيم را پدر امت محمّد ( ناميده است با وجود اين كه همگان از نسل او نيستند . اين بدان خاطر است كه ابراهيم نياي رسول خدا بوده و او هم از لحاظ شفقت و رحمت همچون پدر امت خويش است ( نگا : بقره / 128 ، توبه / 128 ) . « هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ » : خدا شما را مسلمان ناميده است . مراد از ( هُوَ ) خدا است ، به دليل اين كه : في هذا ، يعني در اين كتاب كه قرآن است ، ابراهيم كاري و دخالتي ندارد . همچنين فاعل افعال ( إِجْتَبَاكُمْ ) و ( ماجَعَلَ ) خدا است . « مِن قَبْلُ » : مراد در كتابهاي آسماني پيشين و از جمله توسّط ابراهيم . « فِي هذا » : در اين كتاب كه قرآن است . « لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَي النَّاسِ » : مراد شهادت عملي است ( نگا : بقره / 143 ) . يعني : پيغمبر اسوه و الگوي شما امت محمّدي است ، و شما امت محمّدي هم اسوه و الگوي مردم جهانيد . چرا كه محمّد پيغمبر نمونه و شما نيز با داشتن والاترين آئين مقياس و الگوئي براي سنجش شخصيّت و فضيلت در ميان همه امتها هستيد . لذا پيدا است كه چه مسؤوليّت بزرگ و وظيفه سترگي بر عهده ما پيروان محمّد است . پروردگارا به ما اين توفيق و سعادت مرحمت فرما كه سراپا تسليم فرمان تو ، و با چنگ زدن به قرآن ، مردمي نمونه باشيم .
بازگشت به لیست سوره‌ها